Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) - gọi tắt là Cương lĩnh 2011 về cơ bản giữ lại những nội dung quan trọng của Cương lĩnh 1991 mà cho đến nay qua sự kiểm nghiệm của thời gian chúng ta thấy vẫn còn nguyên giá trị. Chúng ta bổ sung và phát triển thêm nhiều nội dung mới mà những nội dung ấy phải đảm bảo được nguyên tắc: Một là, đây là những nội dung cho đến nay đã rõ, đã thống nhất, đã được kiểm nghiệm trong thực tiễn, đã được thể hiện, được khẳng định trong nghị quyết các Đại hội, các Hội nghị Trung ương; Hai là, không đưa vào Cương lĩnh 2011 những nội dung chưa rõ, chưa được nhận thức, chưa được khẳng định tính đúng đắn trong thực tiễn.
Cương lĩnh 2011 cơ bản giữ kết cấu tổng thể của Cương lĩnh 1991. Có 4 phần lớn: Phần thứ nhất, quá trình cách mạng Việt Nam và những bài học kinh nghiệm; phần thứ hai, thời kỳ quá độ đi lên CNXH ở nước ta; phần thứ ba, những định hướng lớn về phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại; phần thứ tư, về hệ thống chính trị và sự lãnh đạo của Đảng. Đây là 4 phần được kết cấu rất chặt chẽ; phần đầu là chuẩn bị và mở ra cho phần tiếp theo; phần tiếp theo là cụ thể hóa những nội dung của phần trước đó.
Phần thứ nhất: Quá trình cách mạng và những bài học kinh nghiệm
1. Về quá trình cách mạng, có hai điểm chúng ta cần chú ý.
Điểm thứ nhất, Cương lĩnh đã khẳng định những thắng lợi vĩ đại, những thành tựu to lớn của cách mạng Việt Nam
Cương lĩnh 1991 nhìn lại quá trình phát triển của cách mạng Việt Nam
Nhìn lại quá trình cách mạng Việt Nam, trong Cương lĩnh 1991 cũng như trong Cương lĩnh 2011 đều có phần đánh giá một cách rất nghiêm khắc những sai lầm, khuyết điểm của Đảng ta trong quá trình lãnh đạo cách mạng. Cương lĩnh 1991 viết dài hơn, cụ thể hơn. Cương lĩnh 2011 viết khái quát hơn, sâu sắc hơn, trong đó nhấn mạnh, trong quá trình lãnh đạo, cũng có lúc Đảng mắc khuyết điểm, sai lầm, có những khuyết điểm, sai lầm nghiêm trọng. Nguyên nhân của khuyết điểm, sai lầm nghiêm trọng đó chính là bệnh chủ quan, giáo điều, duy ý chí và chính vì chủ quan, giáo điều, duy ý chí mà chúng ta đã vi phạm quy luật phát triển khách quan. Cương lĩnh 2011 cũng phản ánh thái độ của Đảng ta trong việc nhận thức và sửa chữa sai lầm, nêu rõ Đảng ta đã kịp thời và nghiêm túc nhận ra những khuyết điểm, sai lầm và quyết tâm sửa chữa khuyết điểm, sai lầm, quyết tâm tự đổi mới, chỉnh đốn Đảng để tiếp tục đưa cách mạng Việt Nam tiến lên.
Điểm thứ hai, trên cơ sở đánh giá những thắng lợi của 80 năm qua, Cương lĩnh 2011 nhấn mạnh 3 thành tựu hết sức quan trọng, ba sự thay đổi có tính cách mạng: Thành tựu thứ nhất là sự thay đổi vận mệnh đất nước, dân tộc. Chính nhờ những thắng lợi vĩ đại nói trên mà vận mệnh đất nước thay đổi, từ một xứ nô lệ của thực dân Pháp trở thành một quốc gia độc lập, có chủ quyền, độc lập, phát triển theo con đường XHCN. Thành tựu thứ hai là sự thay đổi thân phận con người. Chính nhờ những thắng lợi vĩ đại đó mà con người Việt Nam
2. Nội dung cuối cùng của phần thứ nhất đúc kết những bài học kinh nghiệm lớn qua 80 năm. Trong Cương lĩnh 1991, trên cơ sở thực tiễn 60 năm, Đảng ta có đưa ra 5 bài học lớn: một là, nắm vững ngọn cờ độc lập dân tộc và CNXH; hai là, sự nghiệp cách mạng là của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; ba là, không ngừng củng cố và tăng cường đoàn kết, đoàn kết trong nội bộ Đảng, đoàn kết dân tộc, đoàn kết quốc tế; bốn là, kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại, sức mạnh trong nước với sức mạnh quốc tế; năm là, sự lãnh đạo của Đảng là nhân tố hàng đầu đảm bảo thắng lợi của cách mạng Việt Nam. Năm bài học mà Cương lĩnh 1991 tổng kết, đúc kết là sự kết hợp khá nhuần nhuyễn các nhân tố về chính trị, tư tưởng, tổ chức, các nhân tố bên trong và bên ngoài để tạo thành sức mạnh tổng hợp quyết định thắng lợi của cách mạng nước ta trong 60 năm qua.
Cương lĩnh 2011 kế thừa về cơ bản 5 bài học được trình bày trong Cương lĩnh 1991, nhưng bổ sung, hoàn thiện, làm sâu sắc hơn, cập nhập hơn một số ý sau đây: một là, bổ sung và làm sâu sắc hơn bài học về sự gắn bó máu thịt với nhân dân. Cương lĩnh 1991 khẳng định, vấn đề quan hệ với dân, lấy dân làm gốc, dân làm chủ là quan trọng, đến Cương lĩnh 2011 đã chỉ ra những nguy cơ nếu Đảng xa rời dân. Cương lĩnh 2011 có một đoạn bổ sung: quan liêu, tham nhũng, xa rời nhân dân sẽ dẫn đến những tổn thất khôn lường đối với vận mệnh của đất nước, của chế độ XHCN và của Đảng. Hai là, Cương lĩnh 2011 nhấn mạnh sự kiên định ý chí độc lập, tự chủ gắn liền với tinh thần hợp tác quốc tế, phát huy nội lực, tranh thủ ngoại lực. Ba là, đề cao tầm quan trọng đặc biệt sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng. Trong Cương lĩnh 1991, chúng ta thể hiện bài học về sự lãnh đạo của Đảng: “Sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nhân tố hàng đầu bảo đảm thắng lợi của cách mạng”, đến Cương lĩnh 2011, thay hai từ “bảo đảm” bằng từ “quyết định” nhấn mạnh sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nhân tố hàng đầu quyết định thắng lợi của cách mạng Việt Nam.
Trong nội dung của Cương lĩnh 2011, phần thứ nhất tuy gọn nhưng rất quan trọng. Đây không đơn giản là phần đặt vấn đề, phần mở đầu của Cương lĩnh mà là sự khẳng định tính đúng đắn và giá trị tư tưởng, hành động của Đảng ta, của nhân dân ta trong chặng đường 80 năm qua, khẳng định giá trị cách mạng và khoa học của các cương lĩnh trước đó. Một sự khẳng định hết sức quan trọng khi mà bên ngoài các thế lực chống đối, các thế lực thù địch phê phán chúng ta đi sai đường, chệch đường, chọn CNXH là đi vào đường hầm bế tắc. Cương lĩnh khẳng định lại những thắng lợi vĩ đại, những thành tựu có ý nghĩa lịch sử chính là khẳng định tính đúng đắn được kiểm chứng trong thực tiễn con đường chúng ta đang đi, sẽ đi; khẳng định tính đúng đắn của những tư duy, những tư tưởng đã được thể hiện trong những cương lĩnh cách mạng. Phần này có thể nói là phần đặt cơ sở về nhận thức lý luận và cơ sở thực tiễn cho những nội dung của 3 phần tiếp theo.
Phần thứ hai: Quá độ lên CNXH ở nước ta
Đây là phần rất quan trọng của Cương lĩnh 2011, trình bày những quan điểm, tư tưởng cốt lõi nhất của Đảng ta, những nhận thức quan trọng nhất của Đảng ta về bối cảnh thời đại ngày nay, về mục tiêu, về mô hình CNXH mà chúng ta xây dựng, về định hướng phát triển đất nước trong vài thập kỷ tới. Trong phần này có mấy điểm cần lưu ý sau đây:
1. Trước hết, phần này thể hiện nhận thức nhất quán của Đảng ta về thời kỳ quá độ. Trong quá trình nghiên cứu, chuẩn bị bổ sung, phát triển Cương lĩnh 2011, về lý luận có những ý kiến tranh luận. Có một số đồng chí nói là có lẽ không nên dùng khái niệm “thời kỳ quá độ”, chỉ nên dùng khái niệm “quá độ”. Có đồng chí nói nên gọi là Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ mới, hoặc là xây dựng đất nước trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH, hội nhập quốc tế. Vì sao lại nói là không nên dùng khái niệm “thời kỳ quá độ” , bởi vì nội hàm thời kỳ quá độ, các đặc điểm thời kỳ quá độ chưa rõ lắm. Nếu theo nhận thức cũ thì thời kỳ quá độ hình như bây giờ không còn phù hợp nữa. Nhận thức mới về đặc trưng thời kỳ quá độ là thế nào? Cũng chưa thật rõ lắm. Về phân kỳ thời kỳ quá độ, có bao nhiêu giai đoạn, bắt đầu từ đâu và bao giờ kết thúc, cũng chưa rõ lắm. Quả thật vấn đề “thời kỳ quá độ” còn cần phải tiếp tục nghiên cứu để làm sâu sắc hơn, rõ hơn. Quá độ về chính trị thế nào? Quá độ về kinh tế thế nào? Quá độ về văn hóa thế nào? Quá độ xã hội thế nào? Trong Cương lĩnh khi đưa ra những đặc trưng của mô hình CNXH cũng đã phần nào nói đến những đặc điểm, đặc trưng của thời kỳ quá độ. Khi phân tích bối cảnh của thời đại ngày nay cũng đã phần nào nói đến tính chất của thời kỳ quá độ. Tuy nhiên, chúng ta vẫn cần tiếp tục nghiên cứu một cách có hệ thống cho rõ hơn, tạo sự thống nhất cao hơn. Chúng ta cần phải nghiên cứu sâu hơn cách phân kỳ thời kỳ quá độ để hình dung được lộ trình, con đường thực hiện trong thời kỳ quá độ. Chúng ta thống nhất nhận thức rằng, thời kỳ quá độ là một thời gian rất dài, song ở nước ta dài là khoảng bao nhiêu năm? dưới 100 năm hay trên 100 năm và trong chặng đường 100 năm hoặc trên 100 năm ấy thì về đại thể sẽ có những giai đoạn nào? Bước đi thế nào? Vấn đề này cũng đã nghiên cứu nhưng cần phải tiếp tục làm rõ hơn.
Sau khi thảo luận, tranh luận, Bộ Chính trị đã trình Trung ương, trình Đại hội XI thì vẫn đạt sự thống nhất cao là cần thiết phải dùng khái niệm “thời kỳ quá độ”. Sự cần thiết này căn cứ vào những cơ sở nhận thức lý luận và căn cứ vào tổng kết thực tiễn. Về mặt nhận thức lý luận thì từ một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác tất yếu phải có một giai đoạn chuyển tiếp; từ chủ nghĩa tư bản sang CNXH tất yếu phải có một giai đoạn dài, chuyển tiếp rất lâu dài. Các Mác đã dùng khái niệm thời kỳ quá độ từ tư bản chủ nghĩa lên hình thái cộng sản chủ nghĩa. Lênin cụ thể hóa khái niệm giai đoạn chuyển tiếp từ chủ nghĩa tư bản lên cộng sản chủ nghĩa qua 3 thời kỳ, trong đó có thời kỳ đầu là thời kỳ quá độ, mà Lênin gọi là “thời kỳ đau đẻ kéo dài”.
Đặc điểm nổi bật nhất của thời kỳ quá độ là gì? Đó là thời kỳ cái cũ vẫn đang tồn tại và bị triệt tiêu dần, chuyển hóa dần; cái mới từng bước xuất hiện ngày càng lớn lên; cái cũ chưa mất đi, cái mới chưa hình thành đầy đủ, cái cũ, cái mới đan xen nhau, tác động lẫn nhau. Do vậy, để khắc phục, chuyển hóa cái cũ, để chăm lo bồi đắp, phát huy cái mới, khẳng định cái mới cần phải có một thời kỳ dài với các phương pháp, phương thức, các hình thức tổ chức quá độ trung gian. Đây là một thời kỳ đòi hỏi chúng ta phải có một sự vững vàng, kiên định về nguyên tắc, nhưng hết sức mềm dẻo, linh hoạt về phương pháp, phương thức tổ chức.
Trong phương pháp, phương thức, trong hình thức tổ chức, thời kỳ quá độ là thời kỳ diễn ra cuộc đấu tranh gay gắt giữa cái cũ, cái mới, cái đúng, cái sai. Về thực tiễn, chúng ta bắt tay vào xây dựng CNXH ở miền Bắc từ năm 1954 cho đến nay đã trải qua mấy chục năm. Thực tiễn cho thấy để chuyển một xã hội thuộc địa nửa phong kiến, mà thực chất có thể nói là một xã hội tiền tư bản lên CNXH thật sự là một quá trình lâu dài, gian khổ, phức tạp, đòi hỏi những bước đi quá độ, những hình thức tổ chức trung gian, lúc tiến, lúc lùi, có những lúc khó khăn, có những lúc khủng hoảng. Nhận thức lý luận cũng thế, thực tiễn diễn ra cũng thế, cho nên cần thiết phải nghiên cứu sâu hơn về thời kỳ quá độ. Trong tư tưởng, trong chỉ đạo thực tiễn cũng cần thiết phải nhận thức thời kỳ quá độ để chúng ta cố gắng, quyết tâm khắc phục cho được nguyên nhân sâu xa dẫn đến sai lầm. Chủ quan, nóng vội, muốn đốt cháy giai đoạn, duy ý chí, chính là do không nhận thức đầy đủ tính chất lâu dài, phức tạp của thời kỳ quá độ, muốn có ngay một sớm, một chiều CNXH.
Chúng ta cũng cần tỉnh táo để không mắc bẫy luận điệu xuyên tạc của các thế lực thù địch, rằng “CNXH ở Việt Nam
2. Trong phần thời kỳ quá độ có 2 nội dung lớn:
- Nội dung thứ nhất, bối cảnh quốc tế trong thời đại ngày nay. Trong Cương lĩnh 1991 có phần phản ánh và dự báo tình hình quốc tế những năm cuối thế kỷ XX. Nhiều nhận định và đánh giá của Cương lĩnh 1991 cho đến bây giờ vẫn còn giá trị. Tuy nhiên, 20 năm qua, cục diện và tình hình thế giới đã có những thay đổi lớn, xuất hiện nhiều xu hướng, nhiều khuynh hướng, nhiều tình huống rất mới, rất bất ngờ, khó lường (Chẳng hạn, năm ngoái có ai hình dung trong thời gian ngắn, ở Bắc Phi và Trung Đông diễn ra cuộc biến động chính trị làm rung động toàn cầu!). Trên cơ sở nhận thức, phân tích, mổ xẻ diễn biến của 20 năm trong đời sống quốc tế, Cương lĩnh 2011 có bổ sung, phát triển thêm, cập nhập hóa và đưa ra những dự báo tổng thể về bối cảnh quốc tế trong thời đại ngày nay. Vấn đề khái niệm thời đại rộng lắm: thời đại đồ đá, thời đại đồ đồng… Thời đại chúng ta muốn nói là thời đại trong bối cảnh ngày nay. So với Cương lĩnh 1991, phần trình bày về bối cảnh quốc tế trong Cương lĩnh 2011 đầy đủ hơn, cập nhập hơn, phong phú hơn trong đó có 6 nhóm vấn đề được đề cập trong Cương lĩnh: Nhóm vấn đề thứ nhất, đặc điểm và xu thế chung của thời đại ngày nay, trong đó có nói đến cách mạng khoa học công nghệ; đến kinh tế tri thức; đến toàn cầu hóa, xem đó như là 3 nhân tố mà trong những thập niên tới sẽ tác động mạnh mẽ đến đời sống của các quốc gia, đời sống nhân loại. Nói đến các mâu thuẫn cơ bản của thời đại. Bây giờ dù được biểu hiện dưới các hình thức mới, các phương thức mới, nhưng về cơ bản các mâu thuẫn thời đại vẫn đang tồn tại. Nói đến xu thế hòa bình, hợp tác, phát triển, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ thì vẫn là xu thế lớn. Nhưng bên cạnh xu hướng chính ấy vẫn luôn diễn ra, luôn tiềm ẩn sự cạnh tranh, xung đột cục bộ, nhất là sự cạnh tranh ngày càng gay gắt về nguyên liệu, về địa bàn chiến lược. Có dự báo về sự năng động và các nguy cơ mất ổn định tiềm ẩn ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Nhóm vấn đề thứ hai là nhận định và đánh giá về CNXH trước đây và hiện nay, trong đó có đánh giá thành tựu và đóng góp to lớn của Liên Xô và hệ thống CNXH trước đây; đánh giá những tổn thất thực tế sau khi mô hình CNXH ở Đông Âu và Liên Xô sụp đổ; sự phục hồi đầy khó khăn của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế. Nhóm vấn đề thứ 3 là đưa ra nhận định, đánh giá về chủ nghĩa tư bản hiện đại. Chúng ta thừa nhận tiềm năng còn có của chủ nghĩa tư bản và cũng chỉ ra được bản chất và mâu thuẫn không thể khắc phục được của chủ nghĩa tư bản hiện đại, đặc biệt là mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hoá ngày càng cao của lực lượng sản xuất hiện đại với chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất. Chính bản thân các nước tư bản nhận thức rất sâu sắc về vấn đề này. Những ý kiến phát biểu của những người đứng đầu các nước tư bản chủ nghĩa trong Hội nghị ở Đavốt (Thụy Sĩ) khi đánh giá khủng hoảng tài chính, tiền tệ, suy giảm kinh tế toàn cầu (2008 - 2009) cho thấy chính những người lãnh đạo, những lý thuyết gia của chủ nghĩa tư bản đã nhận thấy chủ nghĩa tư bản như mô hình hiện nay không còn hợp lý nữa, chứa đựng những bất công, những bất hợp lý cần phải thay đổi. Cương lĩnh 2011 nhận định, sự tác động của mâu thuẫn cơ bản và phong trào của giai cấp công nhân, của nhân dân lao động, nhân loại tiến bộ sẽ quyết định vận mệnh cuối cùng của chủ nghĩa tư bản. Đây là nhận định khách quan, không phải là suy nghĩ chủ quan của chúng ta. Nhóm vấn đề thứ tư là đánh giá tình hình các nước đang phát triển và kém phát triển trong bối cảnh thế giới sôi động. Nhóm vấn đề thứ năm là những vấn đề toàn cầu đang và ngày càng tác động đến vận mệnh của loài người. Nhóm vấn đề thứ sáu là nhận định về đặc điểm lớn nhất trong giai đoạn hiện nay của thời đại. Trong Cương lĩnh 1991 nhấn mạnh cuộc đấu tranh dân tộc và giai cấp gay go, quyết liệt. Cái đó đúng với thực tiễn giai đoạn đó. Qua diễn biến của tình hình thế giới, cục diện thế giới trong 20 năm, Cương lĩnh 2011 đưa ra nhận thức về đặc điểm lớn nhất trong giai đoạn hiện nay của thời đại là các nước với chế độ xã hội và trình độ phát triển khác nhau, cùng tồn tại, vừa hợp tác, vừa đấu tranh, cạnh tranh gay gắt vì lợi ích quốc gia, dân tộc. Toàn cầu hóa, thế giới phẳng, lợi ích của các nước vượt ra ngoài phạm vi các quốc gia, nhu cầu phải hợp tác trên phạm vi quốc tế ngày càng trở nên phổ biến. Các quốc gia lớn, nhỏ, mạnh, yếu tùy thuộc lẫn nhau, ràng buộc lẫn nhau tạo thành một xu thế, một hiện thực là các nước tuy có chế độ xã hội khác nhau, trình độ phát triển khác nhau cùng tồn tại, cùng hợp tác vì mục tiêu chung là hòa bình và phát triển. Nhưng bên cạnh đặc điểm nổi bật ấy, vẫn còn tồn tại xu hướng đấu tranh, cạnh tranh quyết liệt vì lợi ích quốc gia, dân tộc. Chưa bao giờ vấn đề lợi ích của quốc gia, dân tộc lại được đặt thành trung tâm điểm trong chiến lược phát triển của các nước như giai đoạn bây giờ và sắp tới.
Kết lại toàn bộ nhận định bối cảnh quốc tế thì có một luận điểm rất quan trọng là: “cuộc đấu tranh của nhân dân các nước vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ, phát triển và tiến bộ xã hội dù gặp nhiều khó khăn, thách thức nhưng có bước phát triển mới. Theo quy luật tiến hóa của lịch sử, loài người nhất định sẽ tiến tới CNXH”. Đây là quy luật khách quan. Ngay cả những nhà lý luận tư bản cũng đã thấy rằng mô hình chủ nghĩa tư bản hiện đại không còn phù hợp nữa và phải tự vượt qua. Tất nhiên, họ không bao giờ chịu thừa nhận mô hình tự vượt qua ấy chính là mô hình của CNXH. Họ đưa ra các khái niệm xã hội hậu công nghiệp, xã hội hậu hiện đại, xã hội phúc lợi chung, xã hội tiêu thụ… Những cái đó đều là sự khẳng định rằng cái chủ nghĩa tư bản đang và tất yếu sẽ phải bị vượt qua. Chúng ta tin sự vượt qua ấy không có gì khác chính là CNXH. Điều này Các Mác đã dự báo, chính trong các nước tư bản phát triển đã chuẩn bị những tiền đề cho CNXH. Cho nên gọi là quá độ không chỉ là quá độ của từng nước từ chủ nghĩa tư bản lên CNXH mà quá độ có tính thời đại, một xu thế quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên CNXH. Đấy là con đường phát triển tất yếu: loài người sẽ tiến tới CNXH.
- Nội dung thứ hai, những đặc trưng của mô hình CNXH mà Đảng và nhân dân ta phấn đấu xây dựng, mục tiêu và những phương hướng cơ bản. Cương lĩnh 2011 đã kế thừa và tiếp tục hoàn thiện về mô hình CNXH ở nước ta. Cương lĩnh 1991 có phác họa sáu đặc trưng cơ bản của mô hình CNXH mà chúng ta xây dựng: (1) Do nhân dân lao động làm chủ; (2) Có một nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu; (3) Có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; (4) Con người được giải phóng khỏi áp bức, bất công, làm theo năng lực hưởng theo lao động, có cuộc sống ấm no, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện cá nhân; (5) Các dân tộc trong nước bình đẳng, đoàn kết và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ; (6) Có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân tất cả các nước trên thế giới. Sáu đặc trưng đó đã thể hiện một mô hình khá toàn diện, phản ánh được đặc trưng chính trị, đặc trưng kinh tế, văn hóa, xã hội và các mối quan hệ bên trong và bên ngoài. Cương lĩnh 2011 bổ sung, hoàn thiện sáu đặc trưng được trình bày trong Cương lĩnh 1991 và bổ sung thêm hai đặc trưng mới.
Về sáu đặc trưng đã được trình bày trong Cương lĩnh 1991, trước hết, Cương lĩnh 2011 mở rộng biên độ “nhân dân làm chủ”. Trong Cương lĩnh 1991 nói là “do nhân dân lao động làm chủ”. Cương lĩnh 2011 nói là “do nhân dân làm chủ”, bỏ 2 từ “lao động”. Ý tứ là, đến khi chúng ta hoàn thành xây dựng CNXH thì danh giới giữa nhân dân lao động và không lao động là không còn ý nghĩa nữa và giữa lao động chân tay và lao động trí óc không còn danh giới tuyệt đối nữa, mà nhân dân trong CNXH là một cộng đồng xã hội bao gồm những người lao động với các phương thức, hình thức lao động khác nhau, phù hợp với năng lực và sở trường của mình. Khái niệm “nhân dân làm chủ” dùng trong Cương lĩnh 2011 là bước nhận thức mới. Điểm thứ hai là điều chỉnh đặc trưng kinh tế theo một nhận thức đầy đủ hơn. Cương lĩnh 1991nhấn rất mạnh “chế độ công hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu”. Đến Đại hội X chúng ta kế thừa nhận thức đó, nhưng trình bày một cách đầy đủ hơn. Cương lĩnh 2011 nhấn mạnh sự tương thích giữa lực lượng sản xuất hiện đại với chế độ công hữu tư liệu sản xuất là muốn nhấn mạnh nội dung quan trọng nhất trong quan hệ sản xuất XHCN. Đại hội X nhấn mạnh là “có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất”. Hiểu theo cách diễn đạt của Đại hội X, có nghĩa là, nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại không chỉ phù hợp với nội dung quan trọng nhất của quan hệ sản xuất XHCN mà phù hợp với toàn bộ các thành tố của quan hệ sản xuất XHCN. Trong quan hệ sản xuất thì rất quan trọng là vấn đề sở hữu, nhưng không kém phần quan trọng và ngày càng quan trọng là chế độ quản lý và chế độ phân phối. Nhấn mạnh “chế độ công hữu” là nhấn mạnh một nội dung quan trọng nhất, nhưng chưa phản ánh được hai nội dung cũng quan trọng của quan hệ sản xuất là “quản lý” và “phân phối”. Đại hội X trình bày đầy đủ hơn, toàn diện hơn. Đến Cương lĩnh 2011 có hai điều chỉnh là, thêm chữ “tiến bộ” trước chữ “phù hợp” và bỏ vế sau “với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất”. Đây là sự tiếp tục hoàn thiện nhận thức của Đảng ta về mối tương quan giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Khái niệm “quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp” được hiểu là quan hệ sản xuất không chỉ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất như là Cương lĩnh 1991 nói, mà phù hợp với xu thế phát triển khách quan của xã hội loài người; phù hợp với bản chất của chế độ XHCN và phù hợp với đường lối, chủ trương phát triển một nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước mà chúng ta kiên trì thực hiện trong nhiều năm nay và trong lâu dài. Cách diễn đạt trong Cương lĩnh 2011 không trái với cách diễn đạt trong Cương lĩnh 1991 mà chính là sự kế thừa, bổ sung, hoàn thiện hơn nhận thức về tính chất của nền kinh tế chúng ta xây dựng trong CNXH. Nó phản ánh một cách biện chứng hơn, đầy đủ hơn, toàn diện hơn mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Điểm thứ ba, trong Cương lĩnh 2011 vẫn giữ nguyên đặc trưng văn hóa vì đặc trưng xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là một đặc trưng rất đầy đủ, không cần bổ sung thêm. Đặc trưng thứ tư trong Cương lĩnh 2011 là đặc trưng về con người. Cương lĩnh 1991 viết quá cụ thể. Cương lĩnh 2011 diễn đạt khái quát hơn, nêu bật những tư tưởng cơ bản phù hợp với tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người: Con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện. Nói như vậy là đủ, không cần phải diễn đạt quá chi tiết, quá cụ thể như trong Cương lĩnh 1991. Đặc trưng thứ năm về dân tộc. Cương lĩnh 2011 mở rộng phạm vi các dân tộc, thay cụm từ “các dân tộc trong nước” bằng cụm từ “các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam”. Khái niệm “cộng đồng Việt Nam Nam
Cương lĩnh 2011 có bổ sung 2 đặc trưng mới: Đặc trưng thứ nhất là dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, đưa thành đặc trưng đầu tiên. Đây là đặc trưng tổng quát nhất, vừa phản ánh mục tiêu phấn đấu, vừa phản ánh bản chất chế độ XHCN mà Đảng và nhân dân ta xây dựng. Đặc trưng này đã được xác định từ Đại hội X, nhưng đến Cương lĩnh 2011 có sự điều chỉnh đưa “dân chủ” lên trên “công bằng”. Đại hội X nói là “xây dựng một xã hội dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh”. Cương lĩnh 2011 thì nói là “xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh”. Đây không chỉ đơn thuần là sự đảo câu chữ cho vui mà là cả một quan niệm, cả một ý tưởng. Đưa “dân chủ” lên trên “công bằng” với hàm ý rằng, dân chủ chính là điều kiện tiên quyết, là nhân tố quan trọng để đảm bảo công bằng và tiến bộ xã hội; là để khẳng định tư tưởng rất nổi bật của Chủ tịch Hồ Chí Minh “dân chủ là bản chất của xã hội ta”. Bác Hồ đã rất nhiều lần nói “xã hội ta là xã hội dân chủ”. Đặc trưng thứ hai, có Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Đặc trưng này đã được xác định từ Đại hội X và được khẳng định trong Cương lĩnh 2011 thể hiện nhận thức của Đảng ta về vai trò rất quan trọng của Nhà nước trong đời sống xã hội. Trong quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp có khái niệm “chế độ quản lý”. Trong chế độ quản lý đó có ý nghĩa là phát huy vai trò tham gia quản lý của nhân dân, đồng thời rất coi trọng vai trò quản lý của nhà nước. Đưa Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân thành một đặc trưng của mô hình là đề cao vai trò, trách nhiệm của Nhà nước trước nhân dân. Nhà nước pháp quyền ấy vừa là của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân nhưng đồng thời do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Nó khác với Nhà nước pháp quyền tư bản chủ nghĩa. Đưa đặc trưng này thành một đặc trưng trong mô hình CNXH còn có ý nghĩa khẳng định phương thức lãnh đạo của Đảng. Đảng lãnh đạo đất nước, lãnh đạo toàn xã hội bằng nhiều phương thức, trong đó rất quan trọng là Đảng lãnh đạo bằng Nhà nước, thông qua Nhà nước.
Như vậy đến Cương lĩnh 2011 đặc trưng mô hình CNXH đã được xây dựng thành một hệ thống gồm tám đặc trưng cơ bản. Tám đặc trưng ấy hình thành một chỉnh thể bổ sung lẫn nhau, hòa quyện với nhau để trở thành bản chất của CNXH. Có đồng chí nói xem ra những đặc trưng này không khác gì mấy với các nước tư bản chủ nghĩa, họ cũng nói thế này, thế kia. So sánh mô hình không đơn giản là so sánh từng thành tố mô hình mà phải so sánh tổng thể hệ thống các nhân tố đó. Trong tám đặc trưng của mô hình CNXH của chúng ta, đặc trưng nhân dân làm chủ, đặc trưng Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo là những đặc trưng rất quan trọng. Nó kết hợp với nhân tố khác, nó chế định và quy định các nhân tố khác, phản ánh thành một bản chất, một trạng thái riêng của chế độ XHCN của chúng ta.
Cương lĩnh 2011 xác định mục tiêu tổng quát đến khi kết thúc thời kỳ quá độ và mục tiêu phấn đấu của chúng ta đến giữa thế kỷ XXI. Về mục tiêu tổng quát, cơ bản Cương lĩnh 2011 giữ nội dung Cương lĩnh 1991, nhưng có điều chỉnh, bổ sung một số từ ngữ. Những từ ngữ này thể hiện một quan niệm.
Mục tiêu được diễn đạt như sau: “Cho đến khi kết thúc thời kỳ quá độ chúng ta xây dựng được (Trong Cương lĩnh 1991 là “xây dựng xong”) về cơ bả nền tảng kinh tế của CNXH”. “Xong” và “được” là 2 cấp độ khác nhau. Trong Cương lĩnh 1991 dùng khái niệm “xây dựng xong cơ sở kinh tế”, Cương lĩnh 2011 “xây dựng cơ bản nền tảng kinh tế”. “Nền tảng kinh tế” cao hơn, rộng hơn “cơ sở kinh tế”.
Cương lĩnh 1991 viết: “Với kiến trúc thượng tầng về chính trị, tư tưởng, văn hóa phù hợp tạo cơ sở nước ta trở thành một nước XHCN ngày càng phồn vinh”. Trong Cương lĩnh 1991 không có 2 từ “hạnh phúc”. Đến Cương lĩnh 2011 bổ sung thêm “phồn vinh, hạnh phúc”. Cái quan trọng nó nằm ở từ “hạnh phúc”. Quốc hiệu của chúng ta là “độc lập, tự do, hạnh phúc”. Toàn bộ các văn kiện của chúng ta đặt vấn đề con người phải trở thành trung tâm của chiến lược phát triển. Phồn vinh có thể rất nhiều nước phồn vinh, nhưng không phải quốc gia phồn vinh nào cũng có hạnh phúc. Hạnh phúc phản ánh bản chất của chế độ xã hội. Đấy là mục tiêu tổng quát khi kết thúc thời kỳ quá độ.
Về mục tiêu từ nay đến thế kỷ XXI tức là khoảng năm 2045 khi Nhà nước cách mạng của chúng ta tròn 100 năm thì chúng ta phấn đấu xây dựng nước ta trở thành một nước công nghiệp hiện đại theo định hướng XHCN. Đó là cái đích phải đến của quá trình CNH, HĐH; là quá trình giải quyết về cơ bản các mối quan hệ giữa hạ tầng cơ sở và kiến trúc thượng tầng, giữa lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp, giữa phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội. Chúng ta sẽ tiếp tục nghiên cứu để định lượng hóa, cụ thể hóa các tiêu chí về một nước công nghiệp hiện đại theo định hướng XHCN.
Những nội dung về đặc trưng, về mô hình, các định hướng lớn cũng là phác những nét khái quát về mục tiêu xây dựng một nước công nghiệp hiện đại theo định hướng XHCN. Đây còn là vấn đề “treo” về mặt lý luận, cần thiết phải tiếp tục nghiên cứu để cụ thể hóa hơn, nó là mục tiêu thể hiện một tư duy nhất quán của chúng ta. Khi chúng ta nói từ nay đến năm 2015 xây dựng nền tảng để trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại; đến năm 2020 cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại, chính là từng bước chuẩn bị để đến giữa thế kỷ XXI trở thành một nước công nghiệp hiện đại theo định hướng XHCN.
Muốn thực hiện được hai mục tiêu trên phải xây dựng, cụ thể hóa một bước thành các phương hướng mà chúng ta phấn đấu xây dựng. Trong Cương lĩnh 1991 xác định 7 phương hướng cơ bản: (1) Xây dựng Nhà nước XHCN; (2) Phát triển lực lượng sản xuất, công nghiệp hóa đất nước theo hướng hiện đại; (3) Thiết lập từng bước quan hệ sản xuất XHCN, phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng XHCN vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước; (4) Tiến hành cách mạng XHCN trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa; (5) Thực hiện đại đoàn kết dân tộc, chính sách đối ngoại hòa bình, hợp tác, hữu nghị; (6) Xây dựng CNXH và bảo vệ Tổ quốc XHCN; (7) Xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh.
Đến Cương lĩnh 2011, chúng ta sắp xếp lại trật tự, bổ sung thêm nội dung của từng phương hướng, tách vấn đề đối ngoại, quan hệ quốc tế thành một phương hướng riêng.
Phương hướng thứ nhất, bổ sung như sau: chúng ta không dùng khái niệm “công nghiệp hoá theo hướng hiện đại” như Cương lĩnh 1991 mà dùng khái niệm “đẩy mạnh CNH, HĐH” gắn với 2 vế sau mà Cương lĩnh 1991 chưa có: gắn với phát triển kinh tế tri thức, gắn với bảo vệ tài nguyên môi trường.
Phương hướng thứ 2 chúng ta nói gọn lại là phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Cương lĩnh 1991 viết dài: “phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước”.
Phương hướng thứ 3, xây dựng nền văn hóa Việt Nam
Phương hướng thứ 4, bảo vệ vững chắc quốc phòng và an ninh quốc gia, đồng thời chăm lo trật tự, an toàn xã hội. Trong xã hội hiện đại, các yếu tố an ninh phi truyền thống, các loại tội phạm xuyên quốc gia đang trở thành vấn đề toàn cầu, cho nên khái niệm “bảo vệ Tổ quốc” bên cạnh quốc phòng, an ninh còn có vấn đề cực kỳ quan trọng là “trật tự, an toàn xã hội”.
Phương hướng thứ 5 nói rõ hơn, đầy đủ hơn về đối ngoại: Thực hiện đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển, chủ động và tích cực hội nhập quốc tế là cái rất mới. Trước đây chỉ có một câu là “mở rộng quan hệ với nước ngoài”.
Phương hướng thứ 6 là xây dựng một nền dân chủ XHCN, thực hiện đại đoàn kết dân tộc, tăng cường và mở rộng mặt trận dân tộc thống nhất. Trong Cương lĩnh 1991 vấn đề dân chủ XHCN mới được đề cập bước đầu, nhấn mạnh chủ yếu là vấn đề đoàn kết đến Cương lĩnh 2011 đưa vấn đề dân chủ XHCN lên trên gắn với vấn đề đại đoàn kết dân tộc và khẳng định vai trò của Mặt trận Tổ quốc.
Phương hướng thứ 7 là xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Phương hướng thứ 8 là xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh.
Như vậy, tám phương hướng cơ bản nêu trên là những phương hướng chung nhất phải được tiến hành đồng bộ, triển khai đồng bộ. Thực hiện có kết quả tám phương hướng trên chính là điều kiện tiên quyết để đến giữa thế kỷ XXI nước ta có thể trở thành một nước công nghiệp hiện đại theo định hướng XHCN và đến khi kết thúc thời kỳ quá độ nước ta xây dựng được về cơ bản nền tảng kinh tế của CNXH với kiến trúc thượng tầng phù hợp. Việc thực hiện các phương hướng trên không tách rời nhau mà tác động qua lại lẫn nhau tạo thành chất lượng và hiệu quả của quá trình phát triển trong đó có các mối quan hệ lớn mà chúng ta cần nhận thức cho đúng và giải quyết cho hiệu quả. Nếu không quan tâm giải quyết đúng tám quan hệ này thì tám phương hướng nêu trên sẽ chệch hướng. Tám mối quan hệ lớn là: (1) Quan hệ giữa đổi mới, ổn định và phát triển; (2) Quan hệ giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị; (3) Quan hệ giữa kinh tế thị trường và định hướng XHCN; (4) Quan hệ giữa phát triển lực lượng sản xuất và xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất XHCN; (5) Quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; (6) Quan hệ giữa xây dựng CNXH và bảo vệ Tổ quốc XHCN; (7) Quan hệ giữa độc lập, tự chủ và hội nhập quốc tế; (8) Quan hệ giữa Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản ly,á nhân dân làm chủ.
Nhận thức và giải quyết một cách khoa học, biện chứng, tránh phiến diện, cục bộ, chủ quan, duy ý chí. Tám mối quan hệ này rất quan trọng. Ví dụ, ổn định, đổi mới, phát triển, không cẩn thận, chỉ lo ổn định mà không chú ý đổi mới để phát triển thì sẽ trì trệ, ngược lại, nếu nôn nóng làm tất cả cho phát triển mà không chú ý giữ gìn ổn định sẽ phá vỡ phát triển. Từng cặp quan hệ này đòi hỏi một nhận thức rất sâu, giải quyết rất hiệu quả.
Phần thứ ba, những định hướng lớn về phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại
Chúng ta cần chú ý 3 điểm:
(1) Trong Cương lĩnh 1991 phần này được trình bày với tiêu đề những định hướng lớn về chính sách kinh tế, xã hội, quốc phòng - an ninh, đối ngoại. Đến Cương lĩnh 2011 điều chỉnh hai từ “chính sách” thành “phát triển” và bổ sung thêm một cụm từ “văn hoá” thành “những định hướng lớn về phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại”. Định hướng về phát triển, phạm vi định hướng mở rộng rất nhiều, định hướng chính sách cụ thể quá, nó bị khuôn quá, bó quá cho nên định hướng những chính sách trong Cương lĩnh 1991 nhiều nội dung được viết quá cụ thể. Đến Cương lĩnh 2011 định hướng phát triển, phạm vi định hướng rộng hơn, nên nội dung định hướng được trình bày bao quát hơn.
(2) Trong Cương lĩnh 1991 nội dung văn hóa không được đưa thành tiêu đề và được trình bày trong vấn đề xã hội, cho nên vấn đề văn hóa không được trình bày một cách đầy đủ và hệ thống, trong khi vấn đề văn hóa càng ngày càng trở nên vô cùng quan trọng. Bây giờ người ta nói, thời kỳ cạnh tranh về kinh tế đã và đang qua và cạnh tranh quan trọng nhất để khẳng định sức mạnh và độ bền vững của quốc gia là cạnh tranh văn hóa. Có người nói thế kỷ XXI là thế kỷ văn hóa. Trong Cương lĩnh 2011 nói đầy đủ hơn định hướng phát triển văn hóa. Trong Cương lĩnh 1991, nội dung về giáo dục - đào tạo và khoa học - công nghệ được trình bày gắn với phát triển nguồn nhân lực, gắn với việc nâng cao trình độ kỹ thuật, công nghệ, trình độ sản xuất trong phần viết về định hướng chính sách kinh tế do vậy không trình bày một cách đầy đủ, hệ thống được những vấn đề của giáo dục - đào tạo, của khoa học - công nghệ. Cho nên đến Cương lĩnh 2011 chuyển nội dung giáo dục - đào tạo, khoa học - công nghệ về phần văn hóa - xã hội, trình bày đầy đủ hơn, cặn kẽ hơn. Trong Cương lĩnh 1991, vấn đề an ninh được trình bày gắn với quốc phòng. Tiêu đề nói định hướng chính sách quốc phòng - an ninh là đúng vì quốc phòng và an ninh gắn với nhau. Nhưng nếu trình bày sự gắn ấy mà không thấy đặc thù của từng lĩnh vực thì không đầy đủ. Cương lĩnh 2011, vừa trình bày mối quan hệ khăng khít giữa quốc phòng và an ninh, vừa quan tâm thể hiện tính đặc thù của từng lĩnh vực. Đó là những điều chỉnh, đổi mới trong nhận thức, định hướng của Cương lĩnh 2011.
(3) Trong Cương lĩnh 1991, những nội dung định hướng chính sách đối với những lĩnh vực chủ yếu được phác họa trên cơ sở thực tiễn của mấy chục năm xây dựng CNXH trong điều kiện chiến tranh và trong thực tiễn 5 năm đầu còn rất chập chững, mới mẻ của sự nghiệp đổi mới. Cho nên nội dung định hướng trình bày trong Cương lĩnh 1991 tất yếu không tránh khỏi những hạn chế, chưa đầy đủ, chưa bao quát. Đến Cương lĩnh 2011 chúng ta có cả thực tiễn 25 năm đổi mới, thực tiễn 20 năm thực hiện Cương lĩnh 1991. Trên cơ sở tổng kết nghiêm túc thực tiễn ấy, có cơ sở để chúng ta xây dựng một cách chắc chắn hơn, đầy đủ hơn, toàn diện hơn những định hướng về các lĩnh vực:
Về định hướng phát triển kinh tế, chúng ta tiếp tục phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN với nhiều hình thức sở hữu, với nhiều thành phần kinh tế, với nhiều tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối. Cương lĩnh 2011 phân tích rõ các thành phần kinh tế có tư cách pháp nhân và tính chất của nó, vị trí, vai trò của từng thành phần kinh tế. Kinh tế Nhà nước lâu dài vẫn giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tập thể càng ngày càng phát triển và kinh tế Nhà nước cùng với kinh tế tập thể càng ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Có đồng chí nói kinh tế tập thể đang rất khó khăn, cùng với kinh tế Nhà nước nền tảng thế nào được? Chúng ta nhìn 30 năm nữa kinh tế tập thể không đơn giản như lâu nay chúng ta nghĩ. Nó là sự phát triển tự thân. Trình độ phát triển kinh tế lên, nhu cầu hợp tác trở thành nhu cầu khách quan cho nên thành phần kinh tế tập thể sẽ càng ngày càng phát triển theo quy luật phát triển khách quan của kinh tế, không tùy thuộc vào ý muốn chủ quan. Khẳng định kinh tế tư nhân là một trong những động lực; khẳng định chủ trương khuyến khích phát triển thành phần kinh tế có vốn đầu tư của nước ngoài và đặc biệt nhấn mạnh các tiềm năng và triển vọng của một loại hình tổ chức rất đặc biệt đó là các hình thức sở hữu hỗn hợp và đan kết nhau hình thành các tổ chức kinh tế đa dạng, ngày càng phát triển.
Về thể chế kinh tế thị trường, về chế độ quản lý, về quan hệ phân phối được định hướng rất rõ. Trong quan hệ phân phối lần này, có quan điểm đáng quan tâm là ngoài điểm nhấn phân phối theo lao động, phân phối theo mức đóng góp vốn và các nguồn lực, còn phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, xác định rõ hơn trách nhiệm của Nhà nước trong việc điều tiết phân phối.
Trong phần định hướng về kinh tế có những định hướng quan trọng về cơ cấu. Cơ cấu ngành thế nào? Vùng thế nào? Phát triển theo phương châm nào? Nhấn mạnh phương châm phải xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ song song với phương châm chủ động hội nhập quốc tế.
Về định hướng phát triển văn hóa, xã hội và bảo vệ môi trường, phần này khá phong phú và toàn diện, đề cập đến sáu nội dung định hướng: Định hướng về văn hóa thì kế thừa tư tưởng Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; kế thừa tư tưởng của Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị về tiếp tục phát triển văn học - nghệ thuật trước yêu cầu mới và những quan điểm, chủ trương phát triển báo chí cách mạng đã thể hiện trong Nghị quyết Đại hội X, những quan điểm được thể hiện trong Nghị quyết Trung ương về công tác tư tưởng, lý luận, báo chí trước yêu cầu mới được thể hiện đầy đủ trong định hướng này.
Định hướng về phát triển con người, trong phần này Cương lĩnh 1991 chưa có điều kiện trình bày nhiều, trong Cương lĩnh 2011 phần viết về con người rất đậm, viết về vị trí của con người - trung tâm chiến lược phát triển, vừa là chủ thể phát triển. Nói về nguyên tắc tôn trọng quyền con người gắn với quyền lợi của dân tộc, đất nước, quyền làm chủ của nhân dân. Chúng ta đặt vấn đề nhân quyền, quyền con người thành một vấn đề rất lớn, nhưng chúng ta kiên quyết phản bác quan niệm tuyệt đối hóa quyền con người, đặt quyền con người cao hơn chủ quyền quốc gia, đặt con người cao hơn xã hội, cao hơn cộng đồng, một mặt chúng ta coi trọng, nhấn mạnh, tôn trọng bảo vệ quyền con người, nhưng gắn quyền con người với quyền của dân tộc, quyền của quốc gia và quyền làm chủ của nhân dân. Đó là những định hướng hết sức căn bản. Chúng ta đưa ra chuẩn mực con người Việt Nam, chúng ta phấn đấu xây dựng con người trong thời kỳ mới theo các chuẩn mực: yêu nước; có ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân; có tri thức, lao động giỏi; sống có văn hóa, nghĩa tình; có tinh thần quốc tế trong sáng.
Về định hướng phát triển giáo dục - đào tạo, Cương lĩnh nêu sứ mệnh, vị trí của giáo dục - đào tạo; nhấn mạnh phải đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục; phải nâng cao chất lượng giáo dục theo phương châm: chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hóa, dân chủ hóa, hội nhập quốc tế. Phải xây dựng một xã hội học tập để đảm bảo công dân có quyền học tập suốt đời.
Định hướng phát triển khoa học - công nghệ, Cương lĩnh 2011 nhấn mạnh vị trí then chốt của khoa học - công nghệ trong phát triển lực lượng sản xuất, trong nâng cao chất lượng, sức cạnh tranh của nền kinh tế. Không chỉ gắn phát triển khoa học - công nghệ với phục vụ CNH, HĐH mà gắn phát triển khoa học - công nghệ với phát triển văn hóa và nâng cao dân trí. Bây giờ khoa học - công nghệ phát triển thế nào mà mê tín dị đoan ngày càng nặng hơn, văn hóa có biểu hiện xuống cấp, chưa đúng thiên chức, chưa phản ánh được sức mạnh và hiệu quả của khoa học - công nghệ. Nhấn mạnh việc phát triển đồng bộ nhiều lĩnh vực của khoa học - công nghệ, đồng bộ giữa khoa học - công nghệ với văn hóa, với dân trí, quan tâm đến việc tăng nhanh và sử dụng hiệu quả tiềm lực khoa học - công nghệ, coi trọng và ứng dụng hiệu quả các công nghệ tiên tiến trên thế giới, quan tâm đồng bộ cơ chế, chính sách để khuyến khích sáng tạo, sử dụng nhân tài và đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ.
Định hướng về phát triển môi trường trong Cương lĩnh 1991 được viết còn đơn giản. Chúng ta chưa thấm vấn đề môi trường. Hai mươi năm qua, chúng ta ngày càng thấm vấn đề môi trường, cho nên phần định hướng về môi trường trong Cương lĩnh 2011 viết khá đầy đủ, trong đó rất quan tâm những định hướng lớn: phát triển năng lượng sạch, sản xuất sạch, tiêu thụ sạch; coi trọng nghiên cứu, dự báo đồng thời chủ động thực hiện các giải pháp để ngăn chặn và thích ứng với biến đổi khí hậu và thảm họa của tự nhiên. Coi trọng bảo vệ, tái tạo và sử dụng hợp lý tài nguyên quốc gia. Nếu suy nghĩ, quán triệt sâu sắc, thực hiện đúng những định hướng này thì chúng ta không có sự cố đáng tiếc đã và còn đang xảy ra xung quanh vấn đề tài nguyên, môi trường.
Định hướng về chính sách xã hội và phát triển xã hội, được thể hiện rất đầy đủ và có bước phát triển mới. Cương lĩnh 1991 chỉ nói gắn phát triển kinh tế với tiến bộ. Đến Cương lĩnh 2011 đã đổi thành một hệ quan điểm là kết hợp chặt chẽ, hợp lý phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước phát triển, từng chính sách; gắn chủ trương làm giàu chính đáng với xóa đói giảm nghèo bền vững, hoàn thiện chủ trương phát triển đồng bộ, đa dạng về bảo hiểm và trợ cấp thành hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội.
Bổ sung vấn đề hạn chế tội phạm và giảm thiểu tác hại của tệ nạn xã hội, bảo đảm quy mô hợp lý, cân bằng giới tính và chất lượng dân số. Tiếp thu tinh thần của các Nghị quyết Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương về xây dựng giai cấp công nhân, nông dân, trí thức, thanh niên, trong Cương lĩnh 2011 có định hướng xây dựng cộng đồng văn minh, đoàn kết, nhân ái, trong đó định hướng xây dựng giai cấp công nhân, nông dân, đội ngũ trí thức, đội ngũ doanh nhân.
Định hướng đào tạo thế hệ trẻ, thực hiện bình đẳng giới và hành động vì sự tiến bộ phụ nữ.
Định hướng đoàn kết, hỗ trợ đồng bào định cư ở nước ngoài.
Định hướng về chính sách bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng, giúp đỡ nhau giữa các dân tộc; tôn trọng và bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo và không tín ngưỡng, tôn giáo. Những định hướng trong chính sách xã hội và phát triển xã hội rộng hơn và đầy đủ hơn.
5. Phần thứ tư, hệ thống chính trị và vai trò lãnh đạo của Đảng, có 4 vấn đề chúng ta cần quan tâm:
(1) Hoàn thiện một bước khái niệm và định hướng xây dựng dân chủ XHCN. Trong Cương lĩnh 1991 viết đơn giản: Toàn bộ tổ chức hoạt động của hệ thống chính trị ở nước ta trong giai đoạn mới là nhằm xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ XHCN. Đến Cương lĩnh 2011 khẳng định dứt khoát: dân chủ XHCN là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển. Một nhận thức rất cao về tầm quan trọng, vai trò của dân chủ XHCN, đồng thời thể hiện quyết tâm xây dựng và bảo vệ nền dân chủ XHCN trong thực tế và trong đời sống xã hội của đất nước, chăm lo quyền con người và quyền công dân; trình bày các phương thức làm chủ của nhân dân.
(2) Hoàn thiện định hướng lớn về xây dựng Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, trong đó nhấn mạnh bản chất của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của chúng ta; nguyên tắc thiết kế và sử dụng quyền lực; phương thức vận hành của Nhà nước pháp quyền; quan hệ mật thiết với nhân dân; định hướng đấu tranh chống sự tha hóa của Nhà nước; định hướng về nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền. Những vấn đề rất quan trọng liên quan đến vấn đề xây dựng Nhà nước pháp quyền đã được trình bày thành những định hướng lớn của Cương lĩnh 2011.
(3) Làm rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng và nhiệm vụ của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
(4) Bổ sung những nhận thức mới về Đảng và định hướng xây dựng Đảng. Trong Cương lĩnh 2011, bổ sung cách diễn đạt mới về Đảng trong đó thể hiện sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa giai cấp và dân tộc, không vì đưa tính chất dân tộc vào mà hạ thấp vấn đề giai cấp, đó là thể hiện đặc thù có tính quy luật trong quá trình xây dựng và phát triển Đảng. Cương lĩnh 2011 khẳng định giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh, mối quan hệ máu thịt giữa Đảng với nhân dân; định hướng về xây dựng, chỉnh đốn, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng./.
--------------------------
(*) Lược trích bài giảng tại Hội nghị nghiên cứu, quán triệt Nghị quyết Đại hội XI của Đảng ngày 20/4/2011
GS.TS Phùng Hữu Phú
Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận TW
Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận TW
(Nguồn: Tạp chí Tuyên giáo, số 5.2011)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét